Gdyby wielkomiejscy inteligenci nie wyśmiali potencjału emancypacyjnego zawartego w disco polo, Polacy byliby dziś dużo lepszym społeczeństwem – twierdzi Monika Borys w książce „Polski bajer”. Słusznie?
W powodzi afer i skandali politycznych ten incydent został szybko zapomniany, choć wydarzył się niecałe pół roku temu. Oto w klipie wyborczym znanego ekspiłkarza Tomasza Frankowskiego, kandydującego do Parlamentu Europejskiego z list Koalicji Obywatelskiej, wystąpił jego białostocki kolega Zenon Martyniuk. Kolega, ale zarazem król muzyki disco polo, lider zespołu Akcent. Martyniuk wprawdzie nie zachęcał wprost, by głosować na Frankowskiego, ale wystąpił obok niego, namawiał do pójścia na wybory, by na końcu uścisnąć kandydatowi dłoń, co musiało być przecież odczytane jako gest poparcia.
Sprawa miała swój dalszy ciąg. Rozpisywała się o niej większość popularnych mediów, nie tylko plotkarskich, a jeden z prawicowych portali pytał wprost, czy Martyniuk oszalał. I nie było to pytanie niedorzeczne, choć z innych powodów niż te, które miał na myśli autor artykułu, ganiący lidera Akcentu za jego wybór polityczny. Bo wspierając Frankowskiego, Martyniuk narażał się na gniew znacznej części swoich fanów, niekoniecznie sympatyzujących z Koalicją Obywatelską. W końcu muzyk wydał oświadczenie, że jego intencją było jedynie zachęcanie do pójścia na wybory. „Jestem tylko artystą”, stwierdził, odżegnując się od wszelkich sympatii politycznych.
Tylko ktoś całkiem oderwany od dzisiejszych polskich realiów mógłby uznać tę historię za groteskę czy folklor polityczny. „Franek – łowca bramek”, mimo że ma 45 lat i od dawna nie gra w piłkę, wciąż jest w Polsce bardziej rozpoznawalny (nie mówiąc o tym, że bardziej lubiany) od większości zawodowych polityków. Nic więc dziwnego, że w okręgu niezbyt przychylnym KO ostatecznie został europosłem. A Zenek Martyniuk? Jego największy hit „Przez twe oczy zielone” ma na YouTubie ponad 172 miliony odsłon. Co oznacza również, że we współczesnej demokracji jego wsparcie waży więcej niż głos grona najbardziej szacownych mędrców. Że w sprawie – mówiąc z lekką przesadą – wagi państwowej główne role odgrywają były piłkarz i gwiazdor disco polo. Świat, w którym żyjemy, jest właśnie taki. Można się na to zżymać, ale trzeba to spróbować dostrzec.
Od muzycznej partyzantki do mainstreamu
Przynajmniej w niektórych aspektach postanowiła to zrobić 30-letnia kulturoznawczyni Monika Borys. Właśnie ukazała się jej książka „Polski bajer. Disco polo i lata 90.”, jak mówi sama autorka, pierwsza książka o fenomenie disco polo, napisana „bez uprzedzeń”. I stawiająca odważną tezę, że ta muzyka, pogardzana przez inteligentów i (do pewnego momentu) publiczność wielkomiejską, była nieodłączną i – żeby tak rzec – konieczną częścią polskiej transformacji ustrojowej. Zaś jej pierwszego wydawcę, znów ekspiłkarza (choć nieporównanie mniej znanego niż Frankowski), Sławomira Skrętę, opisuje jako modelowy przykład polskiego self-made mana epoki odradzającego się kapitalizmu. Ale stawia też tezę inną: że bez owego kordonu sanitarnego, długo wykluczającego disco polo z kręgu kultury akceptowalnej, ta nasza transformacja mogłaby przebiegać inaczej. Być może – zdaniem autorki – lepiej.
Skąd się wzięło disco polo? Rzadko zdajemy sobie sprawę, że ten termin ma w gruncie rzeczy dwa znaczenia. Oznacza zarówno łatwo rozpoznawalny i bardzo prosty taneczny gatunek muzyczny. Inspirowany zarówno popularną w latach 80. muzyką italo disco, ale także – na co Borys słusznie zwraca uwagę – bałkańskim turbofolkiem i rosyjską muzyką pop. Z prostym keyboardem, który jest tu tak ważny jak saksofon w jazzie czy gitara w rocku.
Ale disco polo to nie tylko styl, to także obieg. I w tym sensie jest to – jak napisałaby inna badaczka nieoczywistych zjawisk kulturowych Olga Drenda – typowa polska samoróbka. Mająca przecież swoje korzenie: nieprzypadkowo tytuł ojca chrzestnego disco polo przyznano śpiewającemu odmienne stylistycznie piosenki Januszowi Laskowskiemu. A należałby się on także (o czym zresztą Borys pisze) twórcom polonijnym z „królem polki”, Małym Władziem (pseudonim Waltera Jagiełły) na czele. Matką chrzestną zaś byłaby zmarła niedawno Izabela Skrybant, liderka słynnego Tercetu Egzotycznego.
Protoplastów disco polo łączyło to, że tworząc w czasach PRL – w kraju czy na emigracji – zostali uznani za producentów szmiry i zasadniczo nie byli dopuszczeni do oficjalnego obiegu kultury popularnej. A pomimo to zdobyli, przynajmniej w pewnych kręgach, ogromną popularność. Czy to dzięki produkowanym chałupniczo pocztówkom dźwiękowym, czy za sprawą przywożonych z Chicago płyt i kaset.
Inspirowali się wiejską piosenką biesiadną (bardzo odmienną od tego, co wówczas uchodziło oficjalnie za muzykę ludową), zrodzoną w latach 50. modą na egzotykę (warto przypomnieć, że od takiej muzyki zaczynał sam Czesław Niemen) czy też piosenką – jak to określa Borys – „kolonijną”, rozrywkową. Stylistycznie niewiele to miało wspólnego z późniejszym disco polo. Ale jeśli idzie o status artystyczny – prawie wszystko. Byli wstydliwie ukrywanymi (przede wszystkim przed kręgami opiniotwórczymi, sędziami gustów) idolami polskiej prowincji.
Lud wkroczył do śródmieścia
Przemiany roku 1989 zmieniły prawie wszystko. Swoistą rolę kulturotwórczą odegrały także patologie tamtych czasów – brak regulacji w sprawie praw autorskich i związany z tym masowy wysyp pirackich wytwórni fonograficznych, produkujących głównie kasety audio i VHS. Brzmi to jak bluźnierstwo, ale tak jak w latach 60. marszom ludzi walczących o prawa obywatelskie towarzyszyła muzyka folk, tak wybuch polskiej przedsiębiorczości miał za oprawę muzyczną disco polo. Rozbrzmiewające z każdego bazaru.
Monika Borys dostrzega w tej muzyce, najczęściej tworzonej przez anonimowych dotąd amatorów z małych miasteczek Podlasia i Mazowsza, ogromny potencjał emancypacyjny. Częściowo pisze o nim wprost, częściowo go tylko sugeruje, jakby w obawie, że jej hipotezy są zbyt ryzykowne. Oczywiście, wczesne disco polo było muzyką ludowej rewolucji. Tyle tylko że była to rewolucja kapitalistyczna, a lud, który ją tworzył i jej słuchał, w nikłym stopniu przypominał proletariat z imaginarium lewicowego czy szerzej – inteligenckiego. Wierzył w hasła tej rewolucji, chciał być taki jak jej beneficjenci i (zwłaszcza początkowo) uważał, że jest to w zasięgu ręki. Chciał zarabiać pieniądze, bawić się, konsumować, dążyć do luksusu (Borys trafnie zwraca uwagę na rolę, jaką w discopolowych tekstach, a zwłaszcza teledyskach, odgrywały plaże nad ciepłymi morzami i krajobrazy z palmami). Słowem – chciał poprawy swego statusu społecznego nie przez odwrócenie porządku, lecz przez kooptację. Zaś inteligent był tą tandetnie wyrażaną tandetą aspiracji coraz bardziej przerażony.
Początkowo próbował zastosować strategię ironicznego przechwycenia popularnej stylistyki – w pierwsze gale „piosenki chodnikowej” zaangażowali się przecież Janusz Weiss czy Krzysztof Jaślar, kabaretowi artyści z wyższej półki, którzy w czasach PRL bywali nawet na cenzorskim indeksie. Lud walił do Sali Kongresowej, ale po to, by słuchać swojej nowej muzyki, a nie ironii przemycanej przez inscenizatorów przedsięwzięcia. Najbardziej spektakularną klęską tej strategii okazało się jednak „Mydełko Fa”, nagrane przez Marka Kondrata i Marlenę Drozdowską jako pastisz discopolowej tandety. Piosenka i towarzyszący jej teledysk zostały przez discopolową publiczność kupione z całym dobrodziejstwem inwentarza i do dziś „Mydełko Fa” pozostaje emblematycznym hitem wczesnego disco polo.
Inteligentowi tamtych czasów trudno było – i nie ma co się dziwić – przyjąć do wiadomości coś, co było dla niego okropne: że niezależnie od tego, czy w PRL był działaczem partyjnym, czy żarliwym opozycjonistą, w optyce ludowej stanowił w pewnym sensie część aparatu represji. Myślał, że jest niezbędnym przewodnikiem, a postrzegany był jako strażnik dobrego smaku, mający moc wykluczania z kultury tego, co uważał za kicz.
A jak rewolucja, to rewolucja: lud chciał się bawić po swojemu. Bez strażników i dozorców.
Prześmiana rewolucja
Czy to się mogło potoczyć inaczej? Monika Borys sugeruje, że tak. Wskazuje, że potencjał emancypacyjny disco polo, który – gdyby nie inteligencka i wielkomiejska pogarda wobec tej kultury – mógł sprawić, że przemiany mentalne w polskim społeczeństwie poszłyby w innym kierunku.
Dopowiem tu otwartym tekstem to, co autorka „Polskiego bajeru” jedynie sugeruje, trochę między słowami. Otóż jej zdaniem w disco polo „swojskość wcale nie jest w ostrej opozycji wobec „obcości” świata zewnętrznego, lecz wartości te prowadzą ze sobą grę, która ma służyć psychoterapii słuchaczy. Ta gra to „uświatowienie” swojskości, a zarazem oswojenie „wielkiego świata”.
Trudno mi się z tym nie zgodzić, zwłaszcza że to cytat do kwadratu: Monika Borys cytuje tu bowiem artykuł, który sam napisałem ponad 20 lat temu. Robi to, by pokazać, że w przesłaniach discopolowych była moc przełamania lękowego stosunku Polaków do świata i do nowoczesności, sprawienia, że pojęcia „swojskość” i „światowość” nie stały w opozycji, lecz balansowały w chwiejnej może, ale jednak równowadze i może nawet harmonii. Autorka „Polskiego bajeru” idzie zresztą dalej: w autowizerunku największej gwiazdy disco polo Shazzy dostrzega wyemancypowaną, nowoczesną i samodzielną kobietę, sugerując, że możliwe było coś takiego jak discopolowa, ludowa wersja feminizmu. Sugeruje też, że ten zdominowany przez mężczyzn i w tekstach często seksistowski gatunek muzyczny zawierał słabo zakamuflowane pierwiastki genderowe. Widzi je w nieco zniewieściałym wizerunku pierwszych męskich gwiazd disco polo; słyszy – w ich czasem falsetowym śpiewie, zdecydowanie preferującym wysokie tony. I jako dowód koronny przywołuje kampowy w pewnym sensie teledysk do wielkiego przeboju „Kaligula” zmarłego niedawno Krzysztofa Rutkowskiego (lepiej znanego jako Tarzan Boy).
Innymi słowy, autorka „Polskiego bajeru” sugeruje, że gdyby wczesne, często nieporadne przekazy discopolowe nie zostały potraktowane jako symbol kiczu, wyśmiane i odrzucone – polskie społeczeństwo mogłoby dzisiaj być lepsze. Bardziej otwarte na nowoczesny świat, przyjazne wobec inności i niepodzielone na dwa wrogie plemiona, niemające wspólnego języka. I nikt by się w takiej Polsce nie dziwił, że jeden z gwiazdorów disco polo wspiera przed wyborami kandydata partii sprzeciwiającej się autorytarnemu populizmowi.
